|
 |
 |
Divan Şiirinde Ön Kafiye ve Ön Redif / Prof. Dr. Yaşar AYDEMİR - Dr. Halil ÇELTİK
Divan Şiirinde Ön Kafiye ve Ön Redif
Prof. Dr. Yaşar AYDEMİR Dr. Halil ÇELTİK Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı
Özet: Kafiye ve redif, genellikle mısra sonlarında aranır. Mısra başlarındaki ses tekrarlarına "mısra başı kafiyesi" denir. Mısra başındaki kelime tekrarları ise "redif" değil, "tekrir" kabul edilir. Biz bu çalışmamızda, mısra başlarındaki kelime tekrarlarının da redif kabul edilebileceğiüzerinde durarak teklifimizi destekleyen örneklere yer verdik.
Giriş Kafiye, bilinen en eski Türk şiirlerinde mısra başında yer alırken zamanlamısra sonuna doğru kaymış ve artık mısra sonlarında aranır olmuştur (Örnek için bkz. Arat 1991: 2-252). Daha sonraki dönemlerde mısra başı kafiyesi(ön kafiye) tamamen terk edilmemiş, ana kafiyeyle birlikte kullanılmıştır.Klasik kafiye anlayışına göre, redifin yalnızca mısra sonlarında bulunabileceği kabul edilmekte ve mısra başlarındaki tekrarlar, daha çok tekrir sanatı içerisinde ele alınmaktadır (Muallim Naci: 43-69; Ertem 1982: 5/97; Ayrıca bkzredif 1990: 7/301-302; Saraç 2000: 166-173; Dilçin 1992: 452-53). Âhenk sağlamak amacıyla şiirde yer alan düzenli tekrarlardan mısra sonundakilere redif; mısra başındakilere tekrir denilmesi, kanaatimizce hem tekriri, hem de redifi sınırlayıcı olmaktadır. Tekrir söz sanatlarındandır, redif ise bir kafiye çeşidi olup temel işlev bakımından kafiyeden farklı değildir. Mısra başı kafiyesinin varlığı kabul edildiğine göre, mısra başlarındaki düzenli tekrarların da redif kapsamına alınmasının yanlış olmayacağını düşünüyoruz.
Mısra Başı Kafiyesi: Ön Kafiye Eski Türk şiirinde kafiye, mısra başında yer alır. Şiirin her bendinde, ilk mısra aynı ses veya kelime ile başlar. Bazen bu ses veya kelime bentten bende değişmeyip şiir boyunca devam eder. İslam öncesi Türk şiirinde yaygın olarak kullanılan mısra başı kafiyesine, örnekleri az da olsa, daha sonraki dönemlerde de rastlanır. Âşık Paşa'nın aşağıdaki şiirinde l sesi kafiye madı eki rediftir.Şiirin her mısraı r harfiyle başlamaktadır. Söz konusu örnek, hem müzdeviç murabba hem de musammat gazel biçimine uyar. Buradaki r sesi, müzdeviç murabbaın mısra başı kafiyesi (ön kafiye); musammat gazelin ise hem mısra başı hem de iç kafiyesi durumundadır:
Müstef'ilün müstef'ilün / müstef'ilün müstef'ilün Rif'at bulan kimseneler / rağbet bu mülke kalmadı Râgıb olan hod dünyaya / râstdur ki vefâ bulmadı Râzdan haber bilen kişi / rezm ile duydu bu işi Rasuldür anun yoldaşı / râhatlara ol kalmadı Rehber değil dünya bilin / reh-zen durur perhiz kılın Rızkınıza râzı olun / râzı olanlar ölmedi Rezzâk'ı bilen canların / resm-i cihân koyanların Rahmet hûnun yiyenlerin / rengi tegayyür olmadı Ra'nâdır ol önden sona / revnak Çalab vermiş ana Rûh-ı lâtîfdir görsen e / renci etmek hiç olmadı Rence düşenler ne için / rüsvây olur dünya için Renc alma ol sevdâ için / Rüstemlere baş salmadı Revâdır ey Âşık eren / râz içre bir hâlin yoran Riyâ ile yola giren / reddoldu rahmet bulmadı
(Ergun 1936a: 141)
Sadettin Nüzhet Ergun'un Âşık Paşa'ya; Mustafa Tatcı'nın ise Yunus Emre'ye ait gösterdiği (Ergun 1936a: 142; Tatcı 1997: 40) aşağıdaki şiir de benzer kafiye ve şekil özelliklerini taşır. Burada şiirin normal kafiyesi l, redifi -madılar /-mediler ekidir; mısra başı kafiyesi ise m sesiyle oluşturulmuştur:
Müstef'ilün müstef'ilün / müstef'ilün müstef'ilün Merdân-ı Hak bu dünyada / maksûdlara kalmadılar Mülk-i bekâ bulmış iken / meyl-i fenâ kılmadılar Ma'lûmdur ahî yol eri / Mevlâ'yıçün n'itdükleri Mihnet içinde her biri / miskîn olup gülmediler Müştâklarun oldur işi / müdâm akar gözi yaşı Mutlak Hak'ı seven kişi / mâla câna kalmadılar Meşhûr olup geldi yola / Mansûr olan derdi bile Mecnûn misâl oldı dile / ma'şûkdan ayrılmadılar Mahkûmısan sen bu işe / münkir gibi dime n'işe Müşkili yok başdan başa / mü'min olan ölmediler
Mahlûk bilüsinden geçen / Mi'râc dapa oldur uçan Ma'nî şarâbını içen / mestlikden ayılmadılar Menzil ışk durur Âşık'a / minnet şükür yüz bin Hak'a Menzil bulan buldı mülke / medhile ırılmadılar
Sadettin Nüzhet Ergun, "Garib-nâmedeki gazellerden" başlığı altında toplam altı şiir yayınlamıştır. Bu gazellerin tamamı ön kafiye diyebileceğimiz tarzdadır. Bazı Garib-nâme nüshalarının sonunda yer aldığı belirtilen bu şiirler (Ergun 1936a: 141-142), Garib-nâme neşrinde bulunmamaktadır (Bkz. Âşık Paşa 2000). Ergun, bunlardan başka, Âşık Paşa'nın ön kafiyeli dört şiirini daha gazel başlığıyla; fakat, müzdeviç murabba biçiminde dörtlüklerle neşretmiştir. Bu şiirler, bâbü'l-elif, bâbü'd-dal, bâbü's-sin ve bâbü's-sad başlığını taşırlar (Ergun 1936a: 141-143).
Mısra başı kafiyeli şiirlere, rubâilerde de rastlanır. Mesela, Eşrefoğlu Rûmî'nin aşağıdaki rubâisi, b ön kafiyesi ile yazılmıştır:
Bu fettâna gönül gözüyle bakma Benim diye buna gönül bırakma Bunun sihri tuzağına tutulup Bunu yapıp varacak yeri yıkma
(Güneş 2000: 469/27)
Şeyhülislâm Es'ad, divanındaki bazı gazellerinin ana kafiyesini, o şiirin mısra başlarında da ön kafiye olarak kullanır. Onun bu kafiye düzenini, harfü'l-elif, harfü'z-ze gibi kafiye harflerinin değiştiği bölümlerin ilk gazellerinde uyguladığı görülür. Şair, meselâ harfü'l-be bölümünün ilk gazelinde, hep sözcüğünü şiirin redifi yapar. Buna ilâve olarak, şiirin her mısraını b harfiyle başlatıp yine "b" harfiyle bitirir. Şu gazelde, ilk mısraların sonundaki kılıp, çekip, tâlib,sebeb kelimeleri, eski imlâya göre son harfleri aynı olduğundan hep redifi ile göz kafiyesi oluşturur:
Feilâtün feilâtün feilâtün feilün
Beni âşüfte kılan zülf-i perîşândır hep Bağrımı hûn iden ol gamze-i fettândır hep Bir değil derd-i derûn kim ana bir çâre kılıp Pest idem lîk hayâlât ile mâlândır hep Bilmez ol kaşı kemânım bu kadar çille çekip Bî-tüvân olduğum âlâmına idmândır hep Bî-nevâlar güher-i aşka değildir tâlib Bihterîn kadri anın sînede pinhândır hep Böyle Es'ad gazel-i sâdeye bâdî vü sebeb Bilir erbâb-ı sühan vechi nümâyândır hep (Doğan 1997: 170/10) bilig, Yaz / 2008, sayı 46
Es'ad'ın şu gazeli de aynı kafiye düzenindedir. Şair burada, ş harfiyle başladığı mısraları, ş harfiyle bitirir. Gazelin etmiş şeklindeki redifiyle birinci mısraların sonları göz kafiyesi oluşturur. Bir önceki şiirde alfabe değişiminden kaynaklanan b/p ikiliği, bu şiirde görülmez. Es'ad, aynı kafiye özelliğini değişik şiirlerinde t 174/17, c 177/22, h 179/25, h 181/28, d 183/31, r 192/44, z 212/74, s 229/98 sesleriyle devam ettirmiştir:
Mefâîlün mefâîlün mefâîlün mefâîlün
Şarâba bilmezem la'l-i nemek-rîzi ne hâl etmiş Şunu işrâb ider kim hürmetin güyâ halâl etmiş Şehâ gülşende sünbül zülfüne reşk eylemiş durmuş Şemîm-i hattın almışken benefşe kîl ü kâl etmiş Şebihdir tîre-i hicrân u tâb-ı vasla bu gerdiş Şeb ü rûzu felek ol vaz' için gûyâ misâl etmiş Şineh-kâr-ı yem-i firkat olur sâhil-res-i hâhiş Şitâbândır gör emvâcı kenâra rûy-mâl etmiş Şekîb ü sabra sad ihlâs ile kıl Es'adâ verziş Şikâyet eyleyen ta'cîl ile kesb-i melâl etmiş
(Doğan 1997: 231/101)
Şu gazelde de normal kafiye ile mısra başı kafiyesi birbiriyle uyumludur. Bu şiirde önceki örneklerden farklı olarak redif yoktur. Hepsi â sesiyle biten buradaki her mısra elif harfiyle başladığından, şiirde mısra başı kafiyesi ortaya çıkar.
Fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün
Evvelâ dîvân-ı hüsn-i yâre kilk-i hoş-edâ Eyledi nev-matla-ı ebrûsı ile ibtidâ Ân-ı çâr-ebrûda olmışken rubâî gûyiyâ Ana makta' oldı satr-ı hüsn-i hatt-ı dilrübâ Anda müfreddir o hâl-i anberîn ü müşksâ Oldı mazmûnı anın baht-ı siyâh-ı mübtelâ İki cânibden o gîsûlar olunca rû-nümâ Ol müseddesle dahi dîvânı etdi pür-bahâ Eyleyen âzâde iken servi gülşende dü-tâ Evvel ü âhir elif-kaddidir anın Es'adâ
(Doğan 1997: 165/1)
Aynî'nin mısraları gel, gözüm, gönül, kebâb, gözüm, kitâb, gören şeklinde g/kef harfiyle başlayan şu gazeli, mısra başı kafiyelidir. Gazelde gel kelimesi,ikinci mısraların başında redif gibi aynı anlamda tekrarlanmıştır. Şiir, bu kafiye düzeniyle mısra başı kafiyesinden mısra başı redifine geçişin bir ara örneği durumundadır:
Mefâîlün mefâîlün feûlün
Gel iy derd-i dilün dermânı mahbûb Gel iy bu hasta cismün cânı mahbûb Gözüm yol gözleyi dermânde oldı Gel iy vaslı anun dermânı mahbûb Gönül kurbünde kurbânun durur çün Gel imdi eyle ol kurbânı mahbûb Kebâb oldı ciğer dil suffesinde Gel imdi ol anun mihmânı mahbûb Gözüm giryân durur hicrân elinden Gel iy gül yüzlüler handânı mahbûb Kitâb oldı hikâyet ışkun ile Gel imdi dinle bu destânı mahbûb Gören görsin seni gün gibi Aynî Gel iy aynindeki nûrânî mahbûb
(Mermer 1997: 344/59)
Yukarıdaki örneklerden anlaşılacağı üzere, en eski Türk şiirinde görülen mısra başı kafiyesi, bazen sadece mısra başlarında, bazen de mısra sonlarındaki kafiye veya redifle uyum içerisinde kullanılmaya devam eder. Bu uygulama, şiirde asonans ve aliterasyonlarla belirli bir sesin hâkim olmasını sağlar. Ana kafiyeye ilâve olarak şiire ayrı bir çeşni ve âhenk katar.
Mısra Başı Redifi: Ön Redif
Mısra başlarında yer alan ve mısra başı kafiyesi / ön kafiye denilen ses tekrarlarının bir benzerini de, aynı anlamda ve görevde tekrarlanan kelimelerde görüyoruz. Bu düzenli kelime tekrarları tekrir, nida ve istifham (Dilçin 1992: 452-457, Saraç 2000: 166-173) gibi söz sanatları içinde, bazen de paralelizm (Macit 1996: 63) olarak değerlendirilmiştir. Ancak, edebî sanat açısından yapılan bu değerlendirmeler doğru olmakla birlikte, kafiye kapsamı dışındadır. Biz bu düzenli kelime tekrarlarının aynı zamanda bir kafiye meselesi olarak da ele alınmasının gereğine inanıyoruz. Her ne kadar klasik kafiye anlayışında redifin yeri mısra sonu ise de, kafiyenin mısra başındaki varlığı kabul edildiğine göre, redif tanımının genişletilerek bu tip tekrarlara mısra başı redif / ön redif denilmesinin uygun olacağını düşünüyoruz. Üstelik redif her zaman kafiyeden sonra gelmemekte, kafiyesiz; ama, redifli şiirler de yazılmaktadır Her mısraı hansı: hangi sorusuyla başladığı için tekrir ve istifham sanatları içerisinde değerlendirilen Fuzûlî'nin şu gazelinde, -ân kafiye, -ınca var da rediftir. Hansı kelimesi, her mısraın başında redife benzer şekilde aynı anlam ve görevde tekrarlanmıştır. Şiirin mısraları yukarıdaki örneklerdeki gibi sadece h sesiyle başlasa, buna mısra başı kafiyesi denilecekti. Burada tekrarlanan sadece ses değil, aynı anlam ve görevde kelime olduğuna göre, böyle örneklere mısra başı redif demek herhalde yanlış olmayacaktır. Mısra başında tekrarlanan bu kelime, şiiri yek-âhenk hâle getirmiş; sevgilinin her alandaki üstünlüğünü daha vurgulu bir ifadeyle ortaya koymuştur. Gazelde hansı redifiyle birlikte h, n aliterasyonlarına ağırlık verilmiştir:
Fâilâtûn fâilâtûn fâilâtûn fâilün
Hansı gül-şen gül-bünü serv-i hırâmânınca var Hansı gül-bün üzre gonca la'l-i handânınca var Hansı gül-zâr içre bir gül açılır hüsnün kimi Hansı gül bergi leb-i la'l-i dür-efşânınca var Hansı bâğın var bir nahli kadin tek bâr-ver Hansı nahlin hâsılı sîb-i zenâhdânınca var Hansı hûnî sen kimi cellâda olmuşdur esîr Hansı şem'in şu'lesi ruhsâr-ı tâbânınca var Hansı yerde tapınır nisbet sana bir genc-i hüsn Hansı gencin ejderi zülf-i perîşânınca var Hansı gül-şen bülbülün derler Fuzûlî sen kimi Hansı bülbül nâlesi feryâd ü efgânınca var
(Fuzûlî Divanı 1990: 166/73)
Âşık Ömer'in şu şiiri de Fuzûlî'nin gazeli gibi her mısraı aynı kelimeyle başlayan mısra başı redifiyle yazılmış bir müzdeviç murabbadır. Müzdeviç murabbalar, redife karşılık gelen mütekerrir mısraları bulunmadığından mütekerrir murabbalara göre daha az konu bütünlüğüne sahiptir. Âşık Ömer, şiirin her mısraını Niçe bir: daha ne zamana kadar? sorusu etrafında kurar. Böylece, bir taraftan anlama vurgu yapıp konu birliği sağlarken, diğer taraftan da şiire zengin bir ses ve âhenk katar. Ayrıca onun bir zaman… ön redifli üç murabbaı daha vardır (Ergun 1936: 183/338, 189/347, 193/353):
Fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün
Niçe bir çeksem gerek derd ü firâk u ıstırâb Niçe bir aksın gözümden dâimâ bu kanlı âb Niçe bir bu çerh-i keç-rev aksine devr eylesin Niçe bir yansın ciğer olsun kara bağrım kebâb Niçe bir ben zehr-i aşkı dem-be-dem nûş eyleyem Niçe bir derd ü belâyı başıma dûş eyleyem Niçe bir nâ-hak yere ahdim ferâmuş eyleyem Niçe bir gurbet diyârında yanam mest ü harâb Niçe bir gülşende feryâd u figân etsem gerek Niçe bir dil murgını bülbül-zebân etsem gerek Niçe bir mihnet çekip hâlim yamân etsem gerek Niçe bir baht-ı siyâhım durmaz eyler inkılâb Niçe bir gurbet diyârında olam hâr u hakîr Niçe bir şûh-ı sitemkârım beni eyler esîr Niçe bir ömrüm telef olsun bu yollarda kesîr Niçe bir olmaz Ömer bu gizli sırlar feth-i bâb
(Ergun 1936: 159/303)
Her mısraı es-selâm ile başladığı için tekrir ve nida sanatları içerisinde değerlendirilen Necatî Bey'in şu gazelinde -ân kafiye, es-selâm da rediftir. Ancak bu kelime, her mısraın başında yine aynı anlam ve görevde tekrarlanmıştır.Dolayısıyla es-selâm şiirin hem normal redifi, hem de mısra başı redifi olmaktadır:
Fâilâtün fâilâtün fâilün
Es-selâm ey Şâh-ı merdân es-selâm Es-selâm ey sırr-ı pinhân es-selâm Es-selâm ey kâşif-i ilm-i ledün Es-selâm ey cümle bürhân es-selâm Es-selâm ey dürr-i deryâ-yı İlâh Es-selâm ey gevher-i kân es-selâm Es-selâm ey zât-ı pâk-i Mustafâ Es-selâm ey nûr-ı îmân es-selâm Es-selâm ey sâkî-i Kevser imâm Es-selâm ey kıble-i cân es-selâm Es-selâm ey Haydar-ı Düldül-süvâr Es-selâm ey halk-ı Rahmân es-selâm Es-selâm ey zâhir ü bâtın ayân Es-selâm ey sırr-ı pinhân es-selâm (Tarlan 1997: 357/349) Nâbî, "es-selâm" sözünü, şu gazelinin sadece ilk mısralarında ön redif olarak,sondaki redifle uyumlu kullanır. "Es-selâm" redifli her iki şiir, beyitlerin aynı kelimeyle başlayıp bitmesinden dolayı reddü'l-acûz ale's-sadr söz sanatına da uyar. Şiirin son beytinde bu kafiye düzenine uyulmamıştır:
Fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün
Es-selâm ey server-i evlâd-ı âdem es-selâm Es-selâm ey bâdî-i îcâd-ı âlem es-selâm Es-selâm ey gevher-i yektâ-yı zât-ı akdesün Zîver-i bâlâ-yı tâk-ı arş-ı a'zam es-selâm Es-selâm ey kufl-i genc-i rahmet-i Hak tâ ezel Dest-i isti'dâdına olmuş müsellem es-selâm Es-selâm ey intisâb-ı zât-ı pâkünle senün Oldı böyle nev-i insânî mükerrem es-selâm Es-selâm ey ceddün olmağla Halîl'e itdi Hak Âteş-i Nemrûd'ı bir gülzâr-ı hurrem es-selâm Es-selâm ey kurb-i ahdün feyzinün te'sîridir K'eyledi ihyâ-yı emvât İbni Meryem es-selâm İşte geldi Nâbi-i dil-haste hâk-i pâyüne Eyle zahm-ı cürmine lutfunla merhem es-selâm
(Bilkan 1997: 865/537)
Murabba, muhammes gibi musammat şekillerin, bazen her bendi kendi içinde ön redifli olabilmektedir. Aşağıya alınan müseddesin her bendi, kendi içinde rediflidir. Buna ek olarak her bendin redifi, aynı zamanda yukarıdaki örnekler gibi, o bendin mısra başı redifi durumundadır. Ayrıca her bent, reddü'l-acûz ale's-sadr sanatına uygun şekilde kalmadı redifiyle başlayıp bitmektedir:
Fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün
Ey dilâ bu âlemin sahnında sohbet kalmadı Kalmadı halkın arasında muhabbet kalmadı Kalmadı işlenmedik dünyâda bid'at kalmadı Kalmadı seyr eyle hiç bir eski âdet kalmadı Kalmadı bir meyvenin dadında lezzet kalmadı Kalmadı nâ-ehle düştü ehl-i san'at kalmadı Kalmadı âlemde bir habbe bulunmaz sîmsiz Sîmsiz her ne murâd etsen alınmaz sîmsiz Sîmsiz her yerde dür kadrin bilinmez sîmsiz Sîmsiz yanınca bir servi salınmaz sîmsiz Sîmsiz mansıb alınmaz dilde minnet kalmadı Kalmadı bil mekteb-i irfâna hizmet kalmadı Kalmadı gitti elimde ihtiyarım bilmedim Bilmedim terk eyledim nâmûs u ârım bilmedim Bilmedim yağmâya verdim elde varım bilmedim Bilmedim sehvile geçti rûzigârım bilmedim Bilmedim sevdâ-yı aşktan özge hâlet kalmadı Kalmadı aslâ tenimde istirâhat kalmadı Kalmadı âlem kibârı ki kabâda bilmiş ol Bilmiş ol ki gittiler anlar pîyâde bilmiş ol Bilmiş ol câhilleri sadr-ı gınâda bilmiş ol Bilmiş ol kâmilleri renc ü anâda bilmiş ol Bilmiş ol çektim Ömer âlemde mihnet kalmadı Kalmadı başımda kopmadık kıyâmet kalmadı
(Ergun 1936: 399/623)
Mısra başı redifine daha çok mürâcaa: dedim-dedi tarzındaki şiirlerde rastlanır. Burada, aynı zamanda bir söz sanatı olan mürâcaa tarzındaki örnekler üzerinde durulmamıştır (Geniş bilgi için bkz. Alıcı 2002). Yukarıdaki şiirlerde olduğu gibi, başka ön rediflerle yazılmış şiirler de vardır(Gazel için bkz.: Aşkdandır, Mîr Hamza Nigârî 2003: 6/4; Bendedir, Özemre 2003: 95; Bir dem, Tatcı 1997: 101/49; Gel, Güneş 2000: 263/68; Hû diyen(ler), Kurnaz-Tatcı 2000: 98; Nedür, Gülhan 1996: 591/495; Perdedir,Özemre 2003: 88; musammat kıta: Sizler, Mîr Hamza Nigârî 2003: 222/730;murabba: dilerse, Kurnaz-Tatcı 1998: 105/41). Şeyhî'nin musammat gazele benzeyen şu şiirini, vezin ve kafiyesi bakımından dörtlüklerle yazmak mümkün değildir. Dedim gazelin mısra başı redifi; dedi ise iç redifidir:
Mefâilün feilâtün mefâilün feilün
Dedim visâline ermek / dedi hayâl-i muhâl Dedim cemâlini görmek / dedi mübârek fâl Dedim yüzümü yüzüne / dedi ki sürme yürü Dedim tozunu gözüme / dedi ki sürmedir al Dedim ki kâmetin âfet / dedi ne doğru haber Dedim ki kaşların uğru / dedi ne eğri hayâl Dedim yeterdi kemâlin / dedi aya naksî Dedim ererdi cemâlin / dedi güneşe zevâl Dedim ki Şeyhî'yi aşkın / dedi ki öldüriser Dedim harâmî gözüne / dedi ki kanı helâl (Şeyhî Divanı 1990: 200/104) bilig, Yaz / 2008, sayı 46
Mısra başı redifi Neşâtî'nin şu şiirinde sadece ilk mısralarda yer alır. Burada şiirin redifi ile ön redifi aynı değildir. Mecnûn ki ön redifi, beyitleri tek bir konu etrafında birleştirerek gazeli yek-âhenk hâle getirmiştir:
Mefûlü fâilâtü mefâîlü fâilün
Mecnûn ki tahtgâh-ı muhabbetde şâh idi Bâl-i tuyûr farkına perr-i külâh idi Mecnûn ki kasdı kûçe-i Leylâ'yı gezmede Nüzhetgeh-i hakîkate bir gizli râh idi Mecnûn ki rûşenâlığına zulmet-i gamun Leylâ dedikçe şu'le-i âhı güvâh idi Mecnûn ki nîm-sîr idi seyr-i cemâlden Hep mâni'-i nezâre olan dûd-ı âh idi Mecnûn ki vahş u tayr ile etmişdi üns-i tâm Sahrâ o nâ-murâda sitemden penâh idi
(Kaplan 1996: 162/134)
Neşâtî'nin şiirindeki gibi beyitlerin ilk mısralarında ön redif bulunan başka şiirler de vardır (bkz: Yâd bâd ân ki, Aksoyak 1999: 162. gazel, Biziz ol, 423.gazel; Çemen, Gülhan 1996: 216/120; Gâh olur, Deniz 2000: 280/26; Ben ol, Saraç 2002: 127/197; O meydür mey ki, Kazan 2003: 352/123; Ey, Mîr Hamza Nigârî 2003: 5/3, 6/6, 6/7, Âbâd, 56/174). Mürâcaalarda da genellikle dedim-dedi sözleri aynı beyit/bentte veya birer beyit/bent arayla kullanılır. Ön redifle ilgisini göstermek amacıyla, müracaa tarzdaki şiirlere bir örnek vermekle yetiniyoruz (bkz. Alıcı 2002). Aynî, biri soru diğeri cevap tarzında iki ayrı şiirden oluşan bir mürâcaa yazmıştır. Anlam bakımından birbirini tamamlayan bu şiirlerden aşağıya örnek olarak aldığımız şu şiirde dedim (Mermer 1997: 679/503), ikincide ise dedi (Mermer 1997: 680/504) ilk mısralarda, mısra başı redif olarak yer alır:
Müstef'ilün müstef'ilün
Dedim aceb fîrûz olup Gözler göre mi yüzüni Âlem bana nev-rûz olup Gözler göre mi yüzüni Dedim eyâ nûr-ı felek Âlemde hüsniyle melek Makbûl ola mı bu dilek Gözler göre mi yüzüni Dedim gamun dil dağladı Fürkatde bî-hadd ağladı Su oldı yaşı çağladı Gözler göre mi yüzüni Dedim benem Ya'kûb olan Dâyim seni düşde gören İy Yûsuf-ı gül-pîrehen Gözler göre mi yüzüni Dedim dilün çok rencesi İy âftâbun pençesi Her gül-izârun goncesi Gözler göre mi yüzüni Dedim gözüm gönlüm i yâr Biri nizâr u biri zâr Gözler yolun bu intizâr Gözler göre mi yüzüni Dedim firâk u vâ firâk Aynî belâdur iftirâk Düşdüm şehâ senden ırak Gözler göre mi yüzüni
Mirzazâde Sâlim, her bendi yedi beyitle yazılmış gazel şeklinde kafiyeli, altı bentlik bir terkib-bendinde (İnce 1994: 194-198) mısra başı redife yer verir .Her bendin ilk mısraları sırasıyla dirig ey, figân ey, figân kim, şikâyet kim, benem ol âşık-ı, eyâ ön redifleriyle başlar. Şiirin ilk ve son bentleri şöyledir: Mefâîlün mefâîlün feûlün
Dirîg ey tâli'-i bed-kâr u bî-dâd Dil-i zârum ki bir kez etmedin şâd Dirîg ey çarh-ı bed-evzâ' u kec-rev Ser-â-ser etmedin bu zâra imdâd Dirîg ey ahter-i pes-pâye vü şûm Ki sana i'timâdım etdin ifsâd Dirîg ey şu'le-i âh-ı sehergâh Ki etdin hânmân-ı sabrı ber-bâd Dirîg ey ârzû-yı tab'-ı pür-gam Beni sû-yı ferahdan eyledin yâd Dirîg ey nâle-i tab'-ı hazînim Zebânım hîç etmez misin âzâd Dirîg ey feyz-i da'vât-ı sehergâh Beni etmez misin 'âlemde dil-şâd Kalır mı yohsa böyle bu dil-i zâr Esîr-i kayd-bend-i dest-i efkâr
Eyâ müjgânı câna dâl hançer Nigâhı âşıkâna dâl hançer Eyâ mağlûb-ı istiğnâ-yı gamze Be-her nâzı cihâna dâl hançer Eyâ pür-çîn-i ebrû-yı garîbân Heme vaz'ı dilâna dâl hançer Eyâ engüşt-hilâl-i dest-i pâki Hemîşe bendegâna dâl hançer Eyâ zülf-i hamı bî-kayd u pervâ Hemîn üftâdegâna dâl hançer Eyâ cellâd-ı çeşm-i hûn-feşânî Dilâna râyegâna dâl hançer Eyâ her üstühân-ı Sâlimâ'ya Garîm ü bî-bahâne dâl hançer Meded müjgânını ser-tîz eyle İşin râst et helâkim tîz eyle
Eşrefoğlu Rûmî, 18 beyitlik bir mesnevisinin ilk dokuz beytinde çok yiyen, diğerlerinde ise az yiyen mısra başı redifini kullanarak farklı bir uygulama yapar (Bkz: Güneş 2000: 452/7). Mirzazâde Sâlim'in şiirindeki ön redif her bentte değişiyordu. Ön redifin aynı şiirin beyitlerinde çift olarak kullanıldığı örnekler de bulunmaktadır. Biz bu konuyu daha önce bir yazımızda genişçe değerlendirmiştik (Aydemir-Çeltik 2005: 167-188). Burada sadece Cevrî'nin şu gazelini örnek vermekle yetiniyoruz:
Bir sencileyin mest-i mey-i nâz ele girmez Bir bencileyin âşık-ı ser-bâz ele girmez Bir sencileyin fitne-i mestûr bulunmaz Bir bencileyin âyine-i râz ele girmez Bir sencileyin hüsn ile yektâ güzel olmaz Bir bencileyin aşk ile mümtâz ele girmez Bir sencileyin gonca-lebin vasfına kâdir Bir bencileyin nâdire-perdâz ele girmez Bir sencileyin yok dil-i Cevrî ile hem-dem Bir bencileyin mahrem ü demsâz ele girmez
(Ayan 1981: 218/99)
Yukarıdaki örneklerde mısra başı redifi, bazen her mısra başında bazen de ilk veya son mısrada yer almaktaydı. Aşağıdaki şiirde ise, daha farklı bir uygulama karşımıza çıkar. Nev'î, şiirin tek beyitlerinde bir, çift beyitlerinde ise iki defa "yine" mısra başı redifini kullanır:
Yine beğlik ü hünkârlık var Güzellik şûhluk dildârlık var Yine ser-mest ü nâz ancak o gözler Yine mahmûrluk efkârlık var Yine bin şîve vü nâz u kirişme Güzellik kahbelik gaddârlık var Yine gülzâr-ı hüsnün tâzelenmiş Yine bülbülleründe zârlık var Yine mûy-ı miyânun yokluğundan Dil-i Nev'î'de teng ü târlık var
(Tulum-Tanyeri 1977: 328/164)
Emrî aşağıdaki şiirinde ön redifi düzensiz bir biçimde bazen ilk mısrada bazen de ikinci mısrada kullanır:
Mefâilün feilâtün mefâilün feilün
Kabâ-yı sebz ile kaddün ki serv-i bâlâdur Ruhun o serv üzerinde meh-i dil-ârâdur Kabâ-yı sebz ile kadd-i bülendün ey servüm Binâ-yı hüsnüne yeşil sütûn-ı bâlâdur Yeşil varakda çekilmiş elifdür ol kad-i serv Kabâ-yı sebz geyinmiş nihâl-i zîbâdur Kabâ-yı sebz geyindükçe kaddün üzre ruhun Nihâl-i sebzde gûyâ ki verd-i ra'nâdur Yanağı lâledür Emrî nigârun ana bahâr Kabâ-yı sebz ile ol kâmet-i muallâdur
(Saraç 2002: 120/181) İkinci mısradaki ön redif, Nev'î'nin şiirinde aritmetik düzende, Emrî'de ise karışık yer almıştı. Ümmî Sinan, Görün aşkı nice… mısra başı redifini tamamı yirmi beyit olan (Kurnaz-Tatcı 1998: 74/14) şu şiirin ikinci mısralarında düzenli bir biçimde kullanır:
bilig, Yaz / 2008, sayı 46
Görün aşkı nice hayrân eyledi Görün aşkı nice uryân eyledi Muhabbet âteşi yanar yürekde Görün aşkı nice büryân eyledi Atar münkir olan taşı cânıma Görün aşkı nice nişân eyledi … Bilmez Ümmî Sinân ağ u karayı Görün aşkı nice fettân eyledi
Vahib Ümmî'nin ikinci mısraları ön redifli çok sayıda şiiri vardır (Bkz: Torun 1987: 153/58, 167/79, 168/81, 199/122, 210/139, 210/139, 252/191,262/201, 351/287, 357/294, 491/440). Eşrefoğlu da ikinci mısraları "İlâhî…"ön redifli yedi beyitlik bir gazel yazmıştır (Güneş 2000: 373/112). Benzer kullanımdaki bir örnek de İzzet Ali Paşa divanında yer almaktadır. "Hoşâ o" ön redifi ilk beytin her iki mısraında, ondan sonraki beyitlerin de ilk mısralarında düzenli olarak tekrarlanmıştır:
Mefâilün feilâtün mefâilün feilün
Hoşâ o dîde ki hûnâberîz-i hasret ola Hoşâ o sîne ki pür-dâğ u pür-cerâhat ola Hoşâ o va'de-i incâz-ı düşmen-i vasla Ki yâr der-akab âlûde-i nedâmet ola Hoşâ o teng-ma'âşî- i merd-i âcize kim Bu mihmângedede kârı istikâmet ola Hoşâ o yâver-i baht u sermedî-i ömr Ki ehl-i bismil-i şemşîr-i tîz-i firkat ola Hoşâ o leb-be-güşâ-yı temennî-i vasla Ki künc-i firkatiyânda enîs-i hasret ola Hoşâ o derd ü sitem ülfet-i zamâneye kim Yanında züll dahi hem-itibâr-ı İzzet ola (Kutlar 1988: 128. gazel) Nigârî şu kıtasının ikinci mısralarında adını ön redif olarak kullanır. Mef'ûlü mefâilün feûlün
Kıl tâc gubâr-ı şâhvârın Ey Mîr Nigârî v'ey ser-efrâz Yâr eylese nâz cân nisâr it Ey Mîr Nigârî v'ey revân-bâz Bir tâze sefîne eyle peydâ Ey Mîr Nigârî v'ey kalem-bâz Meyhâne-i mihre vir nizâmı Ey Mîr Nigârî v'ey kadeh-bâz Mey-hârelere kadeh kadeh sun Ey Mîr Nigârî v'ey mey-endâz Çal perdeyi vir be şehnâzı Ey Mîr Nigârî v'ey hoş-âvâz Kıl nîm-nigehle sayd bî-had Ey Mîr Nigârî v'ey çep-endâz Vir nâz nigârına revânın Ey Mîr Nigârî v'ey niyâz-bâz Eş'ârın reşk-i şehd-i kand-âb Ey Mîr Nigârî v'ey şeker-sâz
(Mîr Hamza Nigârî 2003: 331/722)
Bâbür, şu gazelinin ikinci mısralarındaki biri ön redifini, mısra başlarında kullanmakla kalmaz, ayrıca ikişer defa da mısra içlerinde tekrarlar:
Mefâilün feilâtün mefâilün feilün
Hanıng bile yüzüng ü kâkülüng sining iy cân Biri benefşe biri yâsemen biri reyhân Tekellüm iyleride tili vü tişi vü lebi Biri akîk ü biri inçü vü biri mercân Köngülni zâr u mini hâr u tenni târ itken Biri cefâ vü biri gurbet ü biri hicrân Ten ü köngül bile köz vasl u nâz u hüsni üçün Biri harâb u biri vâlih ü biri hayrân Tamâm ömride Bâbürga üç söz itüptür Biri sökünç ü biri katık u biri yalgan (Yüce 1995: 177/200) bilig, Yaz / 2008, sayı 46
Âlî de şu gazelinde ön redifi Babür gibi sadece ikinci mısralarda ve aynı zamanda iç redif olarak kullanır. Bâbür'ün mısralarda üç defa tekrarladığı redifi, Âlî dört defa tekrarlar. Burada redif, vezin gereği geh/gehî şeklinde değişir:
Mefâîlün mefâîlün mefâîlün mefâîlün
Ne sihr eyler müjen katlümde kim bir demde arz eyler Gehî tîr ü gehî nîze gehî tîğ u gehî hancer Arak-rîz olsa haddün zîr-i zülfünden olur zâhir Gehî subh u gehî şâm u gehî mihr ü gehî ahter Lebün âb-ı hayâtın yirde gökde cüst ü cû eyler Gehî İdrîs geh Îsâ gehî Hızr u geh İskender Figân u girye vü âh eylesem zülfün ider peydâ Gehî ra'd u gehî berk u gehî bârân u geh ejder Ne hâletdür ki düşnâm itdüğünce seyr ider Âlî Gehî la'l u gehî mercân gehî yâkût u geh gevher
(Aksoyak 1999: 421. şiir)
Âlî'nin divanında musammat gazel olarak geçen şu şiir, müzdeviç murabba şeklinde de yazılabilir. Nedür ol… sorusu, musammat gazelin hem mısra başı, hem de iç redifidir. Şiir müzdeviç murabba gibi yazılırsa, her mısraı ön redifli hâle gelir ve iç redif ortadan kalkar:
Mütefâilün feûlün mütefâilün feûlün Nedür ol hırâm u reftâr nedür ol nihâl-i bâlâ Nedür ol nizâm-ı güftâr nedür ol leâl-i lâlâ Nedür ol ruh-ı münevver nedür ol cebîn-i enver Nedür ol hat-ı muanber nedür ol hilâl-i garrâ Nedür ol kirişme ol hû nedür ol kemend-i gîsû Nedür ol hâl-i hoş-bû nedür ol gazâl-i hoş-râ Nedür ol miyân-ı mübhem nedür ol dehân-ı müdgâm Nedür ol leb-i Hızır-dem nedür ol cemâl-i zîbâ Nedür ol çeh-i zenahdân nedür ol zekan o gerdân Nedür Âliyâ o pîşân nedür ol reviş ser-â-pâ
(Aksoyak 1999: 16. şiir)
Kabûlî, o mısra başı redifini, her mısrada vezinle uyumlu olarak üç kez de iç redif yapar. Ayrıca ilk üç beytin uzun tef'ilelerindeki bütün kelimeler birbiriyle kafiyelidir. Diğer beyitlerde ise her mısra kendi içinde bir iç kafiyeye sahiptir. Şair, yukarıdaki örneklerde de görülmekle birlikte, özellikle bu şiirde, birbirine paralel sıraladığı kelimelerle şiirde yapı bakımından bir paralelizm oluşturur (Macit 1996: 63). "O" redifiyle ortaya çıkan kısa söyleyişler ile k, m, t iç kafiyeleri, asonans ve aliterasyonlarla birlikte şiire zengin bir ritim ve âhenk katar.Kelimelerin vurgusu, son hecelerin o redifine ulanmasına engel olur. Böylece " nezâket / o letâfet / o safâ" şeklindeki kısa söz grupları, sanki şiir "4+4+4+3" duraklı hece vezniyle yazılmış gibi, heceleri bölmeden tef'ilelerle örtüşür:
Feilâtün feilâtün feilâtün feilün
O nezâket / o tarâvet / o letâfet / o safâ O zarâfet / o fesâhat / o belâgat / o edâ O riyâset / o senâbet / o saâdet / o vücûd O adâlet / o inâbet / o sehâdet / o atâ O meveddet / o mürüvvet / o muhabbet / o cisim O riâyet / o himâyet / o sekâet / o vefâ O murassa' / o mülemma' / o musanna' / o lafız O tebessüm / o tekellüm / o terennüm / o nevâ Nedür ol yâre Kabûlî bu kadar izzetler O teşevvuk / o taaşşuk / o taalluk / o hevâ
(Kabûlî Divanı, vr. 39b)
Muvakkitzâde Pertev'in şiirinde de ne mısra başı redifi, bütün beyitlerin ikinci mısralarında üç kez tekrarlanır. Kabulî'nin ilk üç beyitte uzun tef'ilelerin bütün kelimelerinde denediği kafiye biçimini Pertev, beyitlerin tamamının ikinci mısralarında uygular. Ne redifleriyle birlikte âb kafiyesi ve bağlantıları sağlayan u sesleri şiirde okuyucunun kısa kısa nefeslenmesini sağlar.
Feilâtün feilâtün feilâtün feilün
Şûhlar âşık-ı mahmûr u harâb isterler Ne şarâb u ne kebâb u ne rebâb isterler Ne günâh u ne sevâb eyleyen erbâb-ı cünûn Ne itâb u ne ikâb u ne azâb isterler Sîne vü dilde olan dâğa bakar âşıklar Ne hisâb u ne kitâb u ne nisâb isterler Zülfün ağyâr tutanlar meh-i ruhsârunda Ne hicâb u ne nikâb u ne sehâb isterler Pertev uryân-ten ü üftâde-i pâyi o şehün Ne şebâb u ne devâb u ne rikâb isterler
(Bektaş 2005: G. LXX) Örneklerde görülen tekrarlar, mısra sonunda yer alan rediflerde olduğu gibi,metne âhenk, anlama vurgu katar ve şiiri kendi mihveri etrafında sürükler.Aynı anlamda tekrarlanan bu kelimelerin rediften farkı yoktur. Örnekleri çoğaltılabilecek bu tekrarların mısra başında veya içinde yer alması, onlara redif denilmesine engel olmamalıdır. bilig, Yaz / 2008, sayı 46
Sonuç İlk dönem Türk şiirinde mısra başında bulunan kafiye, daha sonra mısra sonuna kaymış ve sonda aranır olmuş; ancak, kafiyenin mısra başında kullanımı büsbütün unutulmamıştır. Buradaki örneklerde görüldüğü gibi, bazı şiirlerde normal kafiyeye ilâve olarak mısra başında da kafiye gözetilmiş ve şiir iki kafiyeli bir manzumeye dönüştürülmüştür. Bu özellik şiiri kafiye yönünden zenginleştirmiş, şiire farklı bir ses ve âhenk katmıştır. Mısra başı kafiyesi (ön kafiye) adıyla mısra başlarında görülen ses tekrarlarının bir benzeri, kelime tekrarlarıyla karşımıza çıkar. Kelime tekrarları bazen her mısraın başında yer alır, bazen de beyitlerin birinci veya ikinci mısralarında bulunur. Mısra başındaki kelimelerin mısra içlerinde ve ana redifle uyumlu olarak tekrarlandığı da görülür. Bu tekrarlar redif kapsamı dışında tutularak paralelizm, tekrir, nida ve istifham gibi sanatlar içinde değerlendirilmektedir.Bu tekrarlara edebî sanatlar yanında bir kafiye meselesi olarak da bakmak gerekir. Klasik kafiye anlayışında redifin yeri mısra sonu olarak kabul görüyorsa da, redifin temel işlevinin kafiyeden pek farklı olmadığı ortadadır. Redifin şiirde aynı anlam (isim, fiil) ve görevde (edat, ek) ses veya kelime tekrarı şeklinde tanımlanarak, mısra başlarındaki düzenli tekrarların da redif kapsamına alınmasının yanlış olmayacağını düşünüyoruz. Mısra sonundaki redif gibi, sistemli olarak şiirin bütününde kullanılan tekrarların, mısra başı kafiyesi ve iç kafiye gibi, bulunduğu yere göre, mısra başı redifi (ön redif) ve iç redif adıyla redif kapsamına alınmasının gereğine inanıyoruz.
Kaynakça AKSOYAK, İsmail Hakkı (1999), Gelibolulu Mustafa Âlî'nin Divanlarının Tenkitli Metni, Gazi Ü. SBE. Doktora Tezi, Ankara. ALICI, Lütfi (2002), "Klâsik Türk Edebiyatında Mürâcaa Gazeller", İlmi Araştırmalar,Sayı 14, İstanbul. ARAT, Reşid Rahmeti (1991), Eski Türk Şiiri, TTK Yayınları, Ankara. ÂŞIK PAŞA (2000), Garib-nâme, (Haz. Kemal Yavuz), TDK Yayınları, İstanbul. AYAN, Hüseyin (1981), Cevrî: Hayatı Edebî Kişiliği Eserleri ve Divanının Tenkitli Metni, Atatürk Ü. Yayınları, Erzurum. AYDEMİR, Yaşar-Halil Çeltik (2003), "Gazelde Cinaslı Çift Redif Kullanımı", İlmi Araştırmalar, Sayı 16. (2005), "Redife Farklı Bir Bakış: Çift/Çapraz Redifle Yazılmış Tek Kafiyeli Şiirler", Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 33. Aydemir, Çeltik, Redife Farklı Bir Bakış: Divan Şiirinde Ön Kafiye ve Ön Redif BEKTAŞ, Ekrem (2005), Muvakkitzâde Muhammed Pertev, Hayatı, Sanatı ve Divanının Tenkitli Metni, Ankara Ü. SBE, Doktora Tezi, Ankara. BİLKAN, Ali Fuat (1997), Nâbî Divanı II, MEB Yayınları, İstanbul. DENİZ, Sabahat (2000), Tecellî'nin Hayatı Sanatı Eserleri Edebî Şahsiyeti ve Divanı (Tenkildi Metin), Veli Yayınları, İstanbul. DİLÇİN, Cem (1986), "Divan Şiirinde Gazel", Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri), Sayı 415-416-417, Ankara.(1992), Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, TDK Yayınları, 2. bs., Ankara. DOĞAN, Muhammed Nur (1997), Şeyhülislâm Es'ad ve Dîvânı, MEB Yayınları,İstanbul. ERGUN, Sadettin Nüzhet (1936), Âşık Ömer, Hayatı ve Şiirleri, Semih Lütfi Matbaası ve Kitabevi, İstanbul.(1936a), Türk Şairleri I, İstanbul. ERTEM, Rekin (1982), "Kafiye", Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergâh Yayınları, C. 5. Fuzûlî Divanı (1990), Haz. Kenan Akyüz ve başkaları, Akçağ Yayınları, Ankara. GÜLHAN, Abdulkerim (1996), Hakanî Mehmet Bey, Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Divan'ının Tenkildi Metni, Gazi Ü. SBE. Doktora Tezi, Ankara. GÜNEŞ, Mustafa (2000), Eşrefoğlu Rûmî Dîvânı, Ankara. İNCE, Adnan (1994), Mirzazâde Mehmed Sâlim Divanı (Tenkidli Metin), Ankara. Kabûlî Divanı, Millî Kütüphane Yz. 2450. KAPLAN, Mahmut (1996), Neşâtî Divanı, Akademi Kitabevi, İzmir. KAZAN, Şevkiye (2003), Üsküdarlı Sırrî'nin Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Dîvânı'nın Tenkidli Metni, Gazi Ü. SBE, Doktora Tezi, Ankara. KURNAZ, Cemâl-Mustafa Tatcı (1998), Ümmî Sinan Hayatı ve Şiirleri, Akçağ Yayınları, Ankara.(2000), Türk Edebiyatında Hû Şiirleri, Bizim Büro Yayınları, Ankara. KUTLAR, Fatma Sabiha (1988), XVIII. Yüzyıldan Bir Şair: İzzet Ali Paşa, Metin ve İnceleme, Hacettepe Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. MACİT, Muhsin (1996), Divan Şiirinde Âhenk Unsurları, Akçağ Yayınları, Ankara. MERMER, Ahmet (1997), Karamanlı Aynî ve Dîvânı, Akçağ Yayınları, Ankara. MÎR HAMZA, Nigârî (2003), Divan-ı Seyyid Nigârî, Haz. A. Azmi Bilgin, (Ayet tahrici,lügatçe ve dizin: Necdet Yılmaz), Kule İletişim Hizmetleri Ltd. Şti. Yayınları, İstanbul. MUALLİM Naci, Istılahat-ı Edebiye (Haz. Alemdar Yalçın-Abdulkadir Hayber), Akabe Yayınları, Ankara, Tarihsiz. bilig, Yaz / 2008, sayı 46 ÖZEMRE, Ahmet Yüksel (2003), Üsküdar'ın Üç Sırlısı, İstanbul."Redif" (1990), Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergâh Yayınları, C. 7. SARAÇ, M. A. Yekta (2000), Klasik Edebiyat Bilgisi Belâgat, R Yayınları İstanbul. (2002), Emrî Divanı, Eren Yayınları, İstanbul. Şeyhî Divanı (1990), (Haz. Mustafa İsen-Cemâl Kurnaz), Akçağ Yayınları, Ankara. TARLAN, Ali Nihat (1997), Necati Beg Divanı, MEB, İstanbul. TATCI, Mustafa (1997), Yunus Emre Divanı, MEB Yayınları, İstanbul. TORUN, Ali (1987), Vâhib Ümmî Dîvânı, Gazi Ü. SBE, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. TULUM, Mertol-M. Ali Tanyeri (1977), Nev'î Divanı (Tenkidli Basım), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul. YÜCE, Bilâl (1995), Bâbür Divanı, AKM Yayınları, Ankara. bilig Ê Summer / 2008 Ê Number 46: 193-214 © Ahmet Yesevi University Board of Trustees
Kaynak: yesevi.edu.tr Yorumlar
İçerik yoruma kapalıdır.
|
