|
 |
 |
Halk Şiirinde Kullanılan Nazım Şekilleri
HALK ŞİİRİNDE
KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ I. HECE ÖLÇÜSÜYLE SÖYLENENLER A. ANONİM HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ (Sahibi Belli Olmayan Ürünler) 1. MÂNİ Halk şiirinin en küçük nazım biçimidir. 4 mısralık bağımsız şiirlerdir. 7’li hece ölçüsüyle yazılır. Uyak düzeni aaba şeklindedir. Kafiyelenişi bakımından İran kaynaklı bir şekil olan rübâîye benzer. 14. ve 15. yy. şairlerimizin divan şiirine kattıkları “tuyuğ”un da mâniden geliştirildiği sanılmaktadır. Mânilerin ilk iki dizesi uyağı doldurmak ya da temel düşünceye bir giriş yapmak için söylenir. Bunlara doldurma mısralar da diyebiliriz. Bazen sadece ilk dize doldurma olabilir. Genellikle asıl söylenmek istenen düşünceyle ilgisiz gibi görünür; ama konu ile ilgili de yorumlanabilir. Temel duygu ve düşünce son dizede ortaya çıkar. Başlıca konusu aşktır. Mânilerde şen ve hafif temalar işlenmiştir. Anadolu’da kadınlar arasında mâni söyleme geleneği yaygındır. Mâniler genellikle 4 dizeden oluşur. Ama bu sayı bazen 14’e kadar yükselir. Çok dizeli mâniler genellikle tercih edilmemiştir. Çünkü bunlara hem uyak bulmak hem de uzun mânileri akılda tutmak daha zordur. Mâniler hangi amaçla söylenirse söylensin mânici, mâni yakıcı, mâni düzücü denilen kişiler tarafından doğmaca olarak ve özel bir ezgiyle söylenir.Mâniciler mâninin kafiye ve redif kısmına ayak derler. “Ayak bulmak”, “Ayağı ayağına getirmek”, aynı kafiyede bir başka beyit bulup veya hemen düşürüp söylemek demektir ve bu, onlar arasında en makbul sanat, bir zekâ eseridir. Mâni Türleri 1. Tam Mâni (Düz Mâni): Dört dizeli ve 7’li hece ölçüsüyle söylenen klasik mânilerdir. Aşağıda örnekler verilmiştir. -1- Elmayı bütün dildim Çamura düştü sildim Ben yârimin kıymetin Gittikten sonra bildim
-2- Kaşların ok dedikçe Kirpiğin çok dedikçe Pek mi gönlün büyüdü Sen gibi yok dedikçe
-3- Kaleden iniş olmaz Ham demir gümüş olmaz Güzele gönül verdim Ölürüm dönüş olmaz
-4- Gidene bak gidene Güller sarmış dikene Mevlâ sabırlar versin Gizli sevda çekene
2. Kesik Mâni: Birinci dizesinin hece sayısı yediden az olan mânilerdir. Dizeleri cinaslı uyaklarla kurulur. Bundan dolayı böyle mânilere cinaslı mâni de denir. Kesik mânilerde anlam birimi beyittir. Yani her beytin anlamca öteki beyitlerle ilgisi yoktur. Aradan bir beyit çıkarılmasıyla mâninin yapısında ve anlamında bir bozukluk meydana gelmez. Cinaslı mânilerin çoğu İstanbul mânileridir. Örneklerde görüldüğü gibi kesik mâniler dört dizeden oluşabildiği gibi daha fazla dizeden de oluşabiliyor. Birinci dizesi 7 heceli olan kesik mânilere doldurmalı kesik mâni ya da ayaklı mâni denir. Aşağıda örnekler verilmiştir.
-1- Ah o beni o beni Kâkül örtmüş o beni Ben yârimi unutmam Unutsa da o beni -2- Ah demedi demedi Elinde gül demedi Ben nasıl güleceğim Yâr bana gül demedi 3. Artık Mâni: 4 dizeli genel tipte olan mâniye, aynı uyakta başka dizeler eklenerek söylenen mâniye denir. Bunları dize sayısı 4’ten fazla olan kesik mânilerle karıştırmamak gerekir. Artık mânilerde genellikle cinaslı uyak kullanılmadığı gibi 1. dizeleri de anlamlıdır. Yani doldurma dediğimiz mısralar yoktur. Bütün dizeler asıl konu ile ilgilidir. Artık mânilere yedekli mâni de denir. Aşağıda örnekler verilmiştir.
-7- Böyle bağlar Yâr başın böyle bağlar Gül açmaz bülbül ötmez Yıkılsın böyle bağlar
-2- Yâr asar Hekimsen bak nabzıma Cerrah isen yara sar Beni kimse asamaz Asar ise yâr asar
-4- Sürüne Madem çoban değilsin Arkandaki sürü ne Ben bir körpe kuzuyum Al kat beni sürüne Beni böyle yandıran Sürüm sürüm sürüne
-6- Yaraşır Geçti gönül yaraşır Ben bu dağı aşamam Tut kolumdan yâr aşır Yâr cemâlin pek güzel Her ne giysen yaraşır
-3- Ayna güzel Yüz güzel, ayna güzel Güzel yâri görenler Dediler ay ne güzel Oturmuş zülfün tarar Dizinde ayna güzel
-1- Dağıdır Çıktım dağlar başına Sordum bu ne dağıdır Felek bana ses verdi Dedi sevda dağıdır (dağ: yara) Çirkin otağın kurmuş Gelir güzel dağıtır Ellerle gönül oynar Bana çene dağıtır
-5- Bugün al Yârim giymiş bugün al Şâd edersen bugün et Can alırsan bugün al
-1- Ağlarım çağlar gibi Derdim var dağlar gibi Ciğerden yaralıyım Gülerim sağlar gibi Her gelen bir gül ister Sahipsiz bağlar gibi
-2- İlkbahara yaz derler Şirin söze naz derler Kime derdim söylesem Bu dert sana az derler Kendin ettin kendine Yana yana gez derler
-3- Ekin ektim bitmiyor Boya vurdum tutmuyor Aramızda dağlar var Elim yâre yetmiyor Şekerli yemek yaptım Boğazımdan gitmiyor
4. Deyiş (Karşılıklı Mâni): İki kişinin karşılıklı olarak söyledikleri mânilere denir.Bunlar sorulu cevaplı bir biçimde düzenlendikleri gibi karşılıklı konuşma olmadan bir konu üzerine de söylenebilir. 4 dizeli klasik mâni şeklinde söylenir. Mâniler anonim olmakla birlikte söyleyeni belli olanları da vardır. Bunlar kimi saz ve tekke şairlerince söylenmiştir. Bu mânilerin ilk dizelerinde şair mahlasını söyler. Aşağıda örnekler verilmiştir.
Hatâyi’m hâl çağında Hak gönül alçağında Bin Kâbe’den yeğrektir Bir gönül al çağında
Halk şairlerimizden başka ünlü edebiyat tarihçisi Mehmet Fuat Köprülü; yine edebiyatımızda Beş Hececiler isimli şairler topluluğundan Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya Ortaç da mâniler yazmıştır. Aşağıda örnekler verilmiştir.
Elinde altın tepsi Kız yolunu kim kesti? Çiçekler takınsana Sevda yelleri esti Mehmet Fuat Köprülü
Can işte canan hani Dert işte derman hani Gönül sarayı bomboş Beklenen sultan hani Orhan Seyfi Orhon
Gözlerin mavi mine Vuruldum perçemine Aşkın beni çevirdi Aslı’nın Kerem’ine Yusuf Ziya Ortaç
Mâniler 7’li hece ölçüsüyle söylenir. Ancak 8 veya 4, hatta 11 heceli mâniler devardır. Özellikle bekçi ve davulcu mânileri diye tanınan Ramazan mânilerinin çoğu 8 hecelidir. 2. TÜRKÜ Türlü ezgilerle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir. Halk şiirinin en eskibiçimlerindendir. Anadolu dışında türkü yerine “yır” veya “cır” kelimesi kullanılmıştır.Anadolu’da da yırlamak, ırlamak türkü söylemek anlamlarında kullanılır. Türkü kelimesi Türk kelimesine Arapça î nisbet eki getirilerek ortaya çıkmıştır ve “Türk’e mahsus” demektir. Bu kelime ilk defa 15. yy.da Doğu Türkleri tarafından kullanılmıştır. Söyleyeni belli olan türküler var dense de memlekete yayılarak yeni mısra ve ezgilerle değişip genişlemiştir. Yani ilk söylendiği şekliyle kalmaz, değişir ve toplumun tamamına mal olur. Türküler bir olay karşısındaki içli duyguları, tepkileri dile getirir. Büyük tarihî olaylardan değil de çevreyi ilgilendiren olaylardan çıkar. Olağanüstü olay ve kişilere yer vermez. Daha çok bireysel ve sosyal olaylara dayanır. Bunlar türküyü destandan ayıran özelliklerdir. Türkülerimizin çoğu aşk, üzüntü, ölüm, hasret ve gurbet üzerine söylenmiştir. Genellikle acıklı ve dokunaklı olmaları nedeniyle “türkü yakmak” deyimi yaygındır. Bu deyim aynı zamanda türkünün bilinen bir olaydan çıktığını da gösterir. Türküler hece ölçüsünün her kalıbıyla söylenir. Bir türkü iki bölümden oluşur. I. Bent: Türkünün asıl sözlerinin bulunduğu bölümdür. II. Bağlama (KavuĢtak): Her bendin sonunda tekrarlanır, yani nakarattır. Bentler ve kavuştaklar kendi aralarında uyaklanır. Türküler söylendikleri bölgelere, ezgilerine, konularına ve yapılarına göre çeşitli isimler alır. Söylendikleri Bölgelere Göre Türküler Bingöl ağzı, Urfa ağzı, Eğin ağzı... Kimi tanınmış türküler de içindeki en etkili sözlerle anılır: Ayşe’m, Zeynep’im, Fidayda, Adanalı gibi. Seydi’m eder taşlı dağlar Çiçekli kuşlu dağlar Sen de mi yârdan ayrıldın? Gözlerin yaşlı dağlar
de bu bölüm içinde yer alır. Uzun hava şeklinde olan usulsüzlerin ise divan, bozlak, koşma,hoyrat, kayabaşı, Çukurova, ağıt, maya, türkmani gibi çeşitleri vardır.
Konularına Göre Türküler: Ninniler: Annenin çocuğunu kucağında, ayağında, beşikte veya salıncakta uyutmak için sağa sola belirli bir ritimle sallarken kendine özgü bir besteyle söylediği basit sözlü türkülerdir. Daha önceden ezberlenen metinler tekrar edilebildiği gibi o anda doğmaca olarak da söylenir. Ninnilerde anne çocuğu ile ilgili iyi dileklerini, kendi sevinç ve üzüntülerini yanık bir hava içinde dile getirir. Çocuk Türküleri: Çocuklara sağlam bir kişilik kazandırmak, iyi duygu ve düşünceler aşılamak için yazılmış ve bestelenmiş türkülerdir. Okullarda ulusal bayram günlerinde söylenen şarkılar da bu bölüme girer. Doğa Türküleri: Yaylalar, dağlar, ormanlar, dereler, geyikler, kuşlar, çiçekler gibi türlü doğa varlıklarını konu alan türkülerdir. Bu konular belli bir olaya bağlı olabileceği gibi türlü duyguların anlatılmasında da etkili olur. Bu türkülerde doğanın canlı cansız bütün varlıkları duygulu ve anlayışlı bir insan gibi düşünülür. Aşk Türküleri: Aşk, kavuşma ve ayrılığı dile getiren içli türkülerdir. Kahramanlık ve Askerlik Türküleri: Savaş, göç, akın gibi olayları yiğitçe bir üslupla anlatan türkülerdir. Cinayet, baskın, isyan gibi olaylarla ilgili türküler de bu bölüme girer. Kahramanlık türkülerinin çoğu halk şairlerince söylenmiş, sonradan halka mal olmuştur. Örneğin Genç Osman Türküsü Kul Mustafa’ya aittir. Tören Türküleri: Kına gecesi, nişan, düğün gibi törenlerde okunan türkülerdir. İş Türküleri: Toplu olarak bahçede, bağda, bostanda, tarlada çalışırken söylenen türkülerdir. Karşılıklı Türküler: İki kişinin karşılıklı olarak belli bir konu üzerinde söylediği türkülerdir. Genellikle eğlenceli ve hafif konuludur ve halk hikâyelerinde görülür. Dörtlüklerle söylenir. Ölüm Türküleri (Ağıtlar): Genç yaşta hastalık, cinayet, kaza gibi nedenlerle ölenler için yakılan türkülerdir. Bu türküler ölenin yakın akrabası, nişanlısı, karısı ya da kendi ağzından söylenir. Ağıtlarda ölen kişinin kişisel özellikleri, ona karşı duyulan sevgi; yaşayışı, yaptıkları ve geride kalanların duyguları dile getirilir. Sözleri ve bestesi acıklıdır. Ağıt, usulsüz türküler arasındadır, yani uzun havadır. Ölü başında okunan ağıtlarda ise saz kullanılmaz. Başka yerlerde okunduğu takdirde saz, açılıştan sonra karar sesinde kalır. Bu karar sesinde kalmaya “dem tutma” denir. Ağıtçı bu karar perdesinden daha tiz seslere çıkarak ve daha sonra da pes seslere inerek doğaçlama olarak yaktığı ağıtı okur. Ağıtlardan düz yazı veya başka şiir biçiminde olanları da vardır. En eski ağıt Firdevsî’nin Şehnâme’sinde Afrâsyâb olarak geçen Alp Er Tunga için söylenen ağıttır. İslamiyet’ten önce bu şekildeki şiirlere sagu deniliyordu. Ağıtları ölen kişilerin ardından söylenen destanlarla karıştırmamak gerekir. Bu tür destanları genellikle adlarını, mahlaslarını açıkça belirten âşıklar söyler. Bunlar ağıtlardan çok daha geniş bir alana yayılabilir. Destanlar metin hâlinde kalır ve özel bir ezgiyle okunmaz. Oyun Türküleri: Besteleri oyun hareketlerine ve figürlerine uygun türkülerdir. Bunlar oyun sırasında söylendiği gibi oyun dışında da söylenir.
Ezgilerine Göre Türküler Usullüler Genellikle oyun havalarıdır. Usulsüzler Bunların hepsi de uzun havalardır. Genellikle oyun havaları olan usullü türküler Konya’da oturak, Urfa’da kırık hava, Ege’de zeybek, Karadeniz kıyılarında horon, Kars ve Erzurum’da Sümmani ağzı; Ordu, Giresun, Trakya ve Marmara’da karĢılama; Isparta ve Eğridir’de datdiri adlarıyla da tanınmaktadır. Bu oyun havalarından başka güzelleme, koşma, ninni, taşlama, yiğitleme
B. ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ (Sahibi Belli Ürünler) 1. KOŞMA Divan edebiyatında en çok sevilen ve kullanılan nazım biçimi gazel, halk edebiyatında ise koşmadır. Koşma hece ölçüsünün 11’li kalıbıyla yazılır. 6+5 ya da 4+4+3 duraklı olur. 4 dizeli bentlerden (dörtlüklerden) oluşur. Dörtlük sayısı genellikle 3 ile 5 arasında değişir. Dörtlük sayısı 5’ten fazla koşmalar vardır; ancak 3’ten az olanı yoktur. Uyak düzeni genellikle şu 2 şekilde olur: abab, cccb, dddb.../ abcb, dddb, eeeb.. Şair koşmanın son dörtlüğünde mahlasını söyler. Koşmalar genellikle lirik konularda söylenir. Tabiat, aşk, hasret, yiğitlik ve başka temalar işlenebilir. Konu aşk ve tabiatsa saz şairleri daima koşma nazım şeklini tercih eder. Koşmalar kendine özgü bir ezgiyle okunur. Ezgiyle okunuşlarına göre çeşitli adlar alır: Acem koşması, Kerem, Kesik Kerem, Gevherî gibi. Hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla söylenmiş bazı şiirlere, koşma ezgisiyle okunduğu için koşma denilir. Halk arasında özel bir ezgiyle okunan şiirlere de koşma denir. Karşılıklı konuşma biçiminde söylenen koşmalara mürâcaa denilir. Bunlar dedim-dedi şeklinde yazılır ve genellikle sorulu cevaplı olarak düzenlenir.
Koşma Çeşitleri Koşma-ġarkı: Bu tür koşmalarda ilk dörtlüğün 2. dizesi ilk dörtlük dâhil bütün dörtlüklerin 4. dizesinde nakarat olarak tekrarlanır. Tecnis: Bütün uyakları cinaslı olan koşmalara denir. Musammat Koşma: Dizelerinde iç uyak bulunan koşmalara denir. Her dizenin sonundaki uyak, dizelerin içindeki belirli duraklarda tekrarlanır. Divan şiirinde musammatlar eşit iki parçaya ayrılabilen kalıplarla yazılır; fakat halk şiirinde bu kurala uyulmaz. 6+5 duraklı kalıpla yazılan musammat koşmalarda iç uyak genellikle 6. hece üzerinde bulunur. Ayaklı (Yedekli) Koşma: Koşmanın ilk dörtlüğünün 2. ve 4., öteki dörtlüklerinin de sadece 4. dizelerine 5 heceli bir dize eklenerek oluşturulan koşmalardır. Eklenen bu dizelere divan şiiri nazım biçimi müstezadda olduğu gibi ziyade denir. Uyak düzeni baAbaA, cccaA, dddaA şeklindedir. Ziyade dizeler büyük harfle gösterilmiştir. Ziyade dizeler bazen 2ve daha fazla olabilir. Ayaklı koşmalar genellikle musammat koşma biçiminde yazıldığından onlara musammat ayaklı koşma veya musammat müstezad koşma da denir. Zincir-bend Ayaklı Koşma: Zincirleme biçiminde yazılan koşmalara denir. Zincirleme şöyle yapılır: Dörtlüklerin 4. dizesinin uyaklı sözcüğü, bir sonraki dörtlüğün ilk sözcüğü olur. Bu zincirleme biçimi, ezberlemeyi kolaylaştırdığı için daha çok destanlarda kullanılır. 2. DESTAN Halk şiirinde en uzun nazım biçimi destandır. Kimi destanlarda dörtlük sayısı 100’ü geçer. Nazım birimi, uyak düzeni koşma ile aynıdır. 11’li hece ölçüsüyle söylenir. Hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla yazılan destanlar da vardır. Son dörtlükte şair mahlasını söyler. Destanların da kendine özgü bir ezgisi vardır ve bu ezgiyle okunur. Destanın özelliği savaş, göç gibi halk hafızasında iz bırakmış ve az çok efsaneye karışmış bir olayı işlemesidir. Yalnız bu destanın, sözlü edebiyat verimleri arasındaki Oğuz Kağan Destanı, Ergenekon Destanı gibi büyük destanlarla bir ilgisi yoktur. Bu büyük destanlar anonimdir. Konularına Göre Destanlar a) Savaş Destanları: Bir savaşı görmüş ya da başkasından dinlemiş şairin, gördüklerini ya da duyduklarını şiir olarak anlatmasıdır. b) Felaket Destanları: Deprem, yangın, salgın hastalık gibi felaketleri etkili ve acıklı bir dille anlatan destanlardır. c) Eşkıya ve Ünlü Kişilerin Serüvenlerini Anlatan Destanlar d) Mizahi Destanlar e) Taşlama ya da Eleştiri Destanları: Toplum çeşitli yönlerden eleştirilir. f) Atasözleri Destanları: Atasözleriyle türlü öğütler verilir. g) Hayvan Destanları: Hayvanlar hakkında bilgi veren destanlardır. h) Yaş Destanları: İnsanın doğumundan ölümüne kadar geçirdiği yaşam evrelerini anlatan destanlardır. 3. SEMÂİ Uyak düzeni koşma ile aynıdır. Yalnız semâiler hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla yazılır. Dörtlük sayısı 3 ile 5 arasında değişir. 5’ten fazla dörtlükten oluşan semâiler de vardır. Bu şiirlerde daha çok sevgi, doğa, güzellik gibi konular işlenir. Koşma ve destanlar nasıl kendilerine özgü bir ezgiyle okunuyorsa semâiler de kendine özgü bir ezgiyle okunur. Koşmaya göre daha canlı ve kıvrak bir üslubu vardır. Şair son dörtlükte mahlasını söyler. 4. VARSAĞI Güney Anadolu’da yaşayan Varsak Türklerinin özel bir ezgiyle söyledikleri türkülerden gelişmiş bir biçimdir. Uyak düzeni, dörtlük sayısı ve ölçüsü semâi ile aynıdır. Yalnız 11’li hece ölçüsüyle söylenen varsağılar da vardır. Böyle varsağılar kendine has ezgisiyle koşma nazım şeklinden ayırt edilir. Bu şiirler semâiye şekil olarak benzese de ondan daha değişik bir ezgiyle okunur. Varsağılar yiğitçe, mertçe bir üslupla söylenir. “Be hey, bre, hey gidi” gibi ünlemler bu üsluba katkıda bulunur. İçinde bu ünlemler bulunmayan varsağılar, ezgilerinden dolayı semâiden ayırt edilir. Ama genellikle bu ünlemler vardır. Son dörtlükte şair mahlasını söyler. Halk edebiyatında en çok varsağı söylemiş şair Karacaoğlan’dır. (16. veya 17. yy.) II. ARUZ ÖLÇÜSÜYLE SÖYLENENLER Divan ve halk şairleri birbirinden etkilenmiştir. Divan şairleri koşma nazım şeklinden esinlenip şarkı nazım şeklini, mâni nazım şeklinden esinlenip “tuyuğ”u meydana getirmişlerdir. Halk şairleri de, bilhassa şehir kültürü almış olanları, divan şiiri nazım biçimleri ile şiir yazmıştır. Mesela 17. yy. şairleri Âşık Ömer, Gevherî ve 19. yy. şairi Emrah bunlardan birkaçıdır. Halk şairlerince en çok kullanılan nazım şekli ise gazeldir. Bunun yanı sıra bazı musammatlarla da şiir yazılmıştır. Saz şairleri aruzu gereği gibi bilmediklerinden şiirlerinde pek çok vezin hataları görülür. Vezni kullanmaktaki bu başarısızlıkları dil yanlışlarına da neden olmuştur. Ayrıca divan şiirinin üslup ve estetik özelliklerini de taklit etmeye çalıştıklarından yazdıkları şiirler türlü acemiliklerle doludur. 1. DİVAN (DİVANÎ): Aruzun fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün kalıbıyla yazılır. Gazel, murabba, muhammes, müseddes biçiminde yazılan şiirlere denir. Özel bir ezgiyle okunur. Musammat olanları da vardır. 17. yy.dan sonra yaygınlaşmıştır. Divanın bir de ayaklı divan veya yedekli divan adı verilen çeşidi vardır. Divan edebiyatı nazım şekillerinden müstezada benzer. 2. SEMÂÎ: Aruzun mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün kalıbıyla yazılır. Gazel, murabba, muhammes, müseddes biçimindeki şiirlere denir. Musammat olanları da vardır. Bir de ayaklı semâiler vardır ki müstezada benzer. Ayrı bir ezgiyle okunur. Uyak düzeni divanla aynıdır. Hece ölçüsüyle yazılan semâilerle karıştırılmamalıdır. 3. KALENDERÎ: Aruzun mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fa’ûlün kalıbıyla yazılır. Gazel, murabba, muhammes, müseddes biçimindeki şiirlere denir. Ayrı bir ezgiyle okunur. Uyak düzeni divan ve semâînin aynıdır. Bir de ayaklı veya yedekli olanları vardır ki müstezada benzer. 4. SELİS: Aruzun fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün kalıbıyla yazılır. Gazel,murabba, muhammes, müseddes biçimindeki şiirlere denir. Ayrı bir ezgiyle okunur. Uyak düzeni divan, semâî ve kalenderî ile aynıdır. 5. SATRANÇ (ġATRANÇ): Aruzun müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün kalıbıyla yazılır. Musammat gazel biçimindeki şiirlere denir. 19. yy.da ortaya çıkan satrancın örnekleri azdır. 6. VEZN-İ ÂHAR: Aruzun müstef’ilâtün müstef’ilâtün müstef’ilâtün müstef’ilâtün kalıbıyla yazılır. Murabba’ biçimindeki şiirlerdir. Uyak düzeni murabba’ya benzer. Kendine has bir özelliği vardır.Her mısra bir “müstef’ilâtün” parçasına sığacak şekilde 4 kelime ya da kelime grubuna bölünmüştür ve böylece 1. dizenin 2. parçası 2. dizenin başında; 3. parçası 3. dizenin başında; 4. parçası ise 4. dizenin başında aynen tekrarlanır. Ayrıca bu parçalardan sonra gelen parçalar da birbirlerini takip eder. Yani dörtlük dizelerinin ilk parçalarının yukarıdan aşağıya okunmasıyla 1. dize ortaya çıkar. Aşağıda bir örnek verilmiştir:
1 2 3 4 1. Ey vasl-ı cennet/ kıl câna minnet/ vay serv-i kâmet/ cân içre cansın 2. Kıl câna minnet/ vay serv-i kâmet/ cân içre cansın/ nev-res fidansın 3. Vay serv-i kâmet/ cân içre cansın/ nev-res fidansın/ şûh-i cihansın 4. Cân içre cansın/ nev-res fidansın/ şûh-i cihansın/ gözden nihânsın Tokatlı Nuri Bentleri 3 dize olan vezn-i âharlara da rastlanır. O zaman yukarıdaki düzenden daha karışık bir düzen vardır.
HALK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM TÜRLERİ A. ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ Âşık edebiyatı nazım türleri genellikle koşma ve semâi nazım biçimiyle yazılır. Bu türler koşma ve semâilerden konuları bakımından ayrılır. 1. GÜZELLEME: Doğa güzelliklerini anlatmak ya da kadın, at gibi sevilen varlıkları övmek için yazılan şiirlerdir. Güzellemeler bu konuların ayrı ayrı ya da birlikte ele alabilir. 2. TAŞLAMA: Bir kimseyi yermek ya da toplumun bozuk yönlerini eleştirmek amacıyla yazılan şiirlerdir. Divan şiirinde bu konudaki şiirlere hicviye denir. 3. KOÇAKLAMA: Kahramanlık, savaş ve kavga şiirleridir. Coşkun ve yiğitçe bir üslupla söylenir. Halk şiirinde en güzel koçaklamalar 16. yy. şairi Köroğlu’nundur. 4. AĞIT: Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan acıları anlatmak amacıyla söylenen şiirlerdir. Bu tür şiirleri söylemeye ağıt yakma denir. Türk toplumunda çok eski bir geçmişi vardır. İslamiyet’ten önceki Türk edebiyatındaki “sagu” türünün bir devamı niteliğindedir. Sagular yuğ adı verilen ölü gömme törenlerinde okunurdu. Divan edebiyatında bu konuda yazılan şiirlere “mersiye” denir. Anonim halk şiiri malı olan, yani söyleyeni belli olmayan ağıtlar da vardır. Bunlar genellikle genç yaşta ölen kız ve delikanlılar için söylenir. Ayrıca gelin olup anasının evinden ayrılan kızlar için de ağıtlar yakılır. B. TEKKE EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ Tekke edebiyatının kendine ait bir nazım şekli yoktur. Tekke şairleri hem divan hem de halk edebiyatına ait nazım şekillerini başarıyla kullanır. Bu demektir ki hem aruza hâkimler hem de hece ölçüsünü tercih etmişlerdir. Tekke edebiyatını oluşturan eserler biçim yönünden divan ve halk edebiyatının birleşimi gibidir; konu yönünden ise kendine has özellikleri vardır. Tekke edebiyatına ait nazım türleri din ve tasavvufla ilgili kavram, duygu, düşünce, ilke ve kuralları halka yaymak amacıyla bir tarikata bağlı şairlerce yazılan şiirlerdir. Demek ki bu konularda şiirler yazan tekke mensupları şiirlerini yazarken bazen divan bazen halk şiiri nazım şekillerini tercih ederler. Divan edebiyatından gazel, kaside, kıt’a, musammat, murabba’, terkîb-i bend, tercî-i bend, rübâi, tuyuğ, mesnevi; halk şiirinden ise koşma ve mâni nazım biçimlerini kullanmışlardır. 1. İLÂHİ Tekke edebiyatının en önemli nazım türlerinden biridir. Hemen hemen bütün mutasavvıf şairler tarafından işlenmiştir. Hatta büyük pîrlerin çoğu şair olmadıkları hâlde ilâhitüründe şiirler söylemişlerdir. İlâhilerde işlenen en önemli unsur Allah’ın “bir”liğ meselesidir. Tekke edebiyatının Anadolu’daki ilk ve büyük üstadı Yunus Emre bütün ilâhilerinde ilâhi aşk, vahdet (Allah’ın birliği), yaratılış, nefis, dünya gibi temaları işlemektedir. Bu şiirlerde Allah’ın birliği, büyüklüğü, gücü anlatılır ve telkin edilir.İlâhiler aruz ve hece ile yazılırlar. Hece ölçüsüyle yazılanlarda hecenin 7’li, 8’li vebazen 11’li kalıbı kullanılır. Bu şiirler ağır ve sırlı ezgilerle tarikat âyinlerinde söylenir ve tarikatlara göre aşağıdaki adları alır. Âyin: Mevlevî tekkelerinde okunur. Tapuğ: Gülşenî tekkelerinde okunur. Nefes: Genellikle Bektaşî-Alevî tekkelerinde okunur. Melamî tarikatında “vahdet-i vücûd” telkinleri hep nefeslerle yapılır. Zaten bu şiirlerde genellikle vahdet-i vücut kuramı anlatılır. Bunun yanı sıra Hz. Muhammed ve Hz. Ali için övgüler de söylenir. Bu tarz şiirlerde rindâne, kalenderâne ve alaycı bir üslup dikkati çeker. Mesela dünya hayatının geçiciliği yüzünden bu dünyayı umursamama, boş verme, başa gelene râzı olma kalenderlik ya da rindliktir ve böyle bir üslup ister istemez hafif alay da içerir. Nefesler gazel ve koşma tarzında hece ölçüsüyle yazılır. Sonradan bu şiirlerde aruz ölçüsü de kullanılmıştır. Daha çok “ayn-ı câm”larda saz eşliğinde makamla okunur. Durak: Genellikle Halvetî tekkelerinde ve zikrin arasında bir ya da iki kişi tarafından okunur. Cumhur: Mevlevî ve Bektaşî dergâhından başka tekkelerde herkes tarafından okunur. 2. TEVHİD Tevhid, aslında divan şiiri nazım türüdür. Allah’ın varlığına ve birliğine dair yazılan şiirlerdir. Zaten sözlük anlamı da “birlemek” demektir. Düz yazı şeklinde olanları da vardır. Manzum olarak yazılan tevhidler kaside, gazel ve mesnevi tarzındadır. Eski şairler, âlimler, yazarlar eserlerine daima tevhidle başlardı. Tevhidlerde ele alınan konu âyet ve hadislerle açıklanır. Bu tür şiirlerde Allah’ın birliği, yüceliği ve sıfatları gibi dini konular ya da vahdet-i vücûd gibi tasavvufi konular işlenir. Mutasavvıf bir divan şairi ile bir tekke şairi arasında zihniyet ve yaşayış bakımından bir fark olmadığı için aynı amaçla meydana getirilmiş böyle şiirlerde de aslında pek fark yoktur. Ancak tasavvufî tevhidlerin genel karakteri divan şiirindekinden biraz farklıdır. Ele alınan dini konulara şer’i yorumlardan çok tasavvufi yorumlar getirilir. Mutasavvıf, tevhidde kendi tasavvuf anlayışını yansıtır. 3. MÜNÂCAAT Münâcaatlar da tevhid gibi aynı zamanda divan şiiri nazım türüdür. Allah’a dua etme, yalvarma demektir ve bu konuda yazılır. Eski şairler divanlarına tevhid ve münâcaatla başlardı. Divanların dışında İslâmî eserlerin başında da münâcaat görülmektedir. Manzum yada mensur olarak yazılabilir. Manzum münâcaatlar genellikle kaside, gazel, kıt’a, mesnevi biçimlerinde yazılır ve divan şiiri nazım türüdür. Bu tür eserler sadece Allah’a yalvarmak ve ona olan güçlü duyguları açıklamak için değil, aynı zamanda Hz. Muhammed’e karşı da yazılır. Ancak bunlar na’tlardan içerik yönünden farklıdır. Övgüden ziyade ona hitap, yakarış vardır. 4. NA’T Tevhid, münâcaat gibi aslında divan şiiri nazım türüdür. Hz. Muhammed’i methetmek için yazılır. Mensur olanları da vardır. Divan ve tekke edebiyatlarında yazılmış pek çok na’t vardır. Ayrıca diğer peygamberler, velîler, din büyükleri, mürşitler, halifeler hakkında da na’tlar vardır. Manzum na’tlar genellikle kaside biçimiyle yazılır. (bkz. 7. s.) 5. MİRACİYE Mirac, göğe çıkma demektir; Hz. Muhammed’in Recep ayının 27. gecesi “Burak” isimli atıyla göğe çıkması, orada Allah ile bizzat görüşmesidir. Ayrıca burada diğer peygamberlerin ruhları ile de görüşmüştür. Miraciye Hz. Muhammed’in miracından bahseden eser veya bu sebeple yazılan parçalardır. Manzum ve mensur olarak yazılmıştır. Manzum olanları genellikle kaside ve mesnevi biçimindedir. Mirac, konu olarak Kur’an-ı Kerim’deki İsra Sûresi’nin 1. âyetine dayandırılır. Âyet şöyledir: “Bütün eksikliklerden yüce olan o Allah, kendisine bir kısım âyetlerimizi göstermek için kulunu (Hz. Muhammed’i) bir gece Mescid-i Haram’dan, çevresini mübarek kıldığımız o Mescid-i Aksa’ya götürdü. Hakikat şu ki O, herşeyi işitir, her şeyi görür.” Mirac, Hz. Muhammed’in Allah’a bizzat yakınlık anıdır. Miraciyeler camilerde ve özel toplantılarda mevlid ve hilye gibi okunurdu. Özellikle Recep ayının 27. gecesi mirac-nâme okumak bir gelenek hâline gelmişti. Mirac-nâmeokuyana mirachan denir ve bu kişiler bu eserleri bestelenmiş hâliyle okurlar. Mirac inancı sadece Müslümanlarda değil, diğer dinlerde de vardır. Hatta göğe çıkma olayını anlatan mirac ve miraciyeler eski Türk dinlerinde de mevcuttur. Fakat bunlar Hz. Muhammed’le ilgili değildir. 6. MEVLİD Mevlid, “doğum zamanı” ve “doğum yeri” anlamlarına gelir. Peygamber’in doğduğu geceye ve doğduğu eve denir. Onun doğduğu eve Mevlidü’n Nebî adı verilir. Mevlid Hz Peygamber’in doğumu veya onun doğumunu anma bayramı, yani Kutlu Doğum Günü’dür. Şiir türü olarak mevlid, Peygamber’in doğumunu mesnevi biçimiyle, yani manzum alarak anlatan eserlere denir. Bu eserlerde özellikle Hz. Muhammed’in hayatı, diğer peygamberlerden üstünlüğü dile getirilmiştir. Kadı Darîr’in Siyretü’l Nebî adlı eseri mevlid geleneğinin Türk edebiyatında ilk örneklerindendir. Fakat en güzel örneği 15. yy. şairi Süleyman Çelebi’nin Vesiletü’n Necât adlı mevlididir. Bu eser tevhid, münâcaat, dua, velâdet (doğum), mirac, vefat, hatime (bitiş) bölümlerinden oluşur. Yani mevlidlerde sadece doğum hadisesi anlatılmaz. Halk arasında birçok vesileyle işte bu Mevlid okutulur. Hz. Peygamber’in doğumunun yıl dönümünde, çocuğun doğumu münasebetiyle, sünnet düğünlerinde; bir kimsenin ölümünden sonra, haftasında, kırkıncı gününde, senesinde; bir adağın yerine getirilmesinde Hz. Peygamber’in ruhunu şad etmek için Süleyman Çelebi’nin yazdığı Mevlid okutulur. Mevlid okuma esnasında yemek verilir, gül suyu dökülür, lokum, şeker ya da helva dağıtılır. Hz. Ali’yi anlatan mevlidler de vardır. 19. yy. da Süleyman Celaleddin’in “Mevlid-i Cenâb-ı Ali Kerem Allah-ü Vecheh” adlı eseri buna bir örnektir. Eserde şair ilk önce bir tevhid şiiri yazar, ardından münâcat, na’t-ı nebevî (Peygamber’e övgü), İmameyn (Hz. Hasan ve Hüseyin) hakkında bir şiir, dibâce (ön söz), ilahi, mukaddime (başlangıç) ve yine kısa bir na’t-ı nebevî yazarak Hz. Ali’nin doğumu bölümüne başlar. Hz. Ali’ye medhiyeden sonra dua ve bitiriş şiiri ile mevlidi tamamlar. 7. HİLYE 16. yy.da ortaya çıkmıştır. Bunlar peygamberlerin fiziksel yapılarını anlatan eserlerdir. Manzum ve mensur olarak yazılır. Manzum olanlar mesnevi biçimiyle yazılır. Sadece Hz. Muhammed’i anlatan hilyelere hilye-i nebevî, hilye-i Ģerîf, hilye-i Fahr-ı âlem adı verilir. Yine de hilye deyince akla ilk olarak Hz. Muhammed’in vasıflarını ve güzelliklerini anlatan eserler gelir. Hilyeler bağımsız, ayrı bir eser olarak yazıldığı gibi miraciyeler ve mevlidler içinde de yer alır. 8. RAMAZANİYE Ramazan ayının faziletleri, Ramazan orucunu tutmanın gerekliliği ve faydalarını manzum olarak anlatan eserlerdir. Ramazaniyeler genellikle mâni biçimiyle yazılır; amakaside ve gazel şekliyle yazılanlar da vardır. 9. MEDHİYE Birini övmek için yazılan manzum ve mensur eserlerdir. Genellikle kaside biçimiyle yazılır; ancak diğer nazım şekilleri ile yazılmış medhiyeler de vardır. Medhiye aslında divan şiiri nazım türüdür. (bkz. 15. sayfa) Tekke edebiyatında sadece din ve tarikat büyükleri övülür, yani devlet büyükleri övülmez. Bu iki tür medhiye birbirinden farklıdır: Ölüler hakkında yazılmış medhiyelerde şair ondan bir menfaat beklemeyeceği için bunlar daha inandırıcıdır. Diriler hakkında yazılanlar ise inandırıcılıktan yoksundur. Çünkü övülen kişinin övgüyü hak eden özelliklerinden çok, methetmek ve üslup güzelliği ön plandadır. Ayrıca bu tür medhiyelerde amaç; övülenden câize, yani para veya altın gibi değerli hediyeler almaktır. Divan şairleri maddi beklenti karşılığında medhiye yazarken, Tekke şairleri herhangi bir maddi beklenti karşılığında yazmaz. Dört Halife için yazılan medhiyelere medh-i çihâr-yâr-ı güzîn (Hz. Muhammed’in dört dostunun mehdi) denir. Çihâr, Farsça dört demektir. Dört halife içinde kendilerine en çok medhiye yazılanlar Hz. Ali ve Hz. Ebu Bekir’dir. Çünkü tarikatların çoğunda tarikatı bu ikisine dayandırma, bir şekilde onlarla ilişkilendirme söz konusudur. Bazı derviş şairlerin mensubu oldukları tarikatın pîrine veya daha önce yaşamış tarikat büyüklerine yahut da aziz bildikleri mürşitlerine hitaben medhiye yazdıkları olur. Bu tür ilahilerde o mürşidin özellikleri uzun uzun anlatılır. 10. HİKMET 12. yy. da Türkistan’da yaşamış ve Yesevîlik tarikatını kurmuş Hoca AhmedYesevî’nin şiirlerine verilen isimdir. Onun şiirlerine hikmetli söz olarak bakıldı. Bu yüzden onlara, diğer şiirlerden ayırt etmek için hikmet adı verilmiştir. Hikmet bilgisi bir bakıma tasavvuf bilgisi demektir. Bu şiirleriyle Ahmed Yesevî aynı zamanda tasavvuf edebiyatının kurucusu olmuştur. Hikmetler İslamiyet’e yeni girmiş veya henüz girmemiş Türklere İslamiyet’in esaslarını, şer’i kuralları anlatır. Ayrıca Hoca Ahmed Yesevî’nin adıyla anılan Yesevîlik tarikatının âdâbını müritlere telkin eder. Bu amaçlarla yazılan hikmetler didaktik (öğretici) özellikte olduğu için sanat endişesinden uzaktır. Bu yüzden hikmetlerde daha sonraki tasavvuf şiirlerinde görülen coşkunluk yoktur. Yesevî, ağır, ölçülü sözleriyle dinî, ahlâkî öğütler verir. Ancak duygulardaki samimiyet ve coşkunluk, hikmetlere zaman zaman lirizm katar. Bu şiirler söyleyiş bakımından millî özellikler taşır ve bu yüzden Türk edebiyatı için önemlidir. Şair öğretmek amacı güttüğünden onları sade bir Türkçe ile yazmıştır. Hikmetler, o zamanlarda hâkim olan Kaşgar-Hakâniye lehçesinin ürünüdür. İslâmî Türk edebiyatının Orta Asya’daki ilk eserleri o çağlarda Orta Asya’nın ortak edebiyat dili hâline gelen Kaşgar-Hakâniye lehçesi ile yazılmıştır. Yesevî, hikmetlerinde aruz ve hece ölçüsünü kullanmıştır. Ama çoğunlukla hecenin 7’li ve 12’li kalıplarını tercih etmiştir. Manzumeler genel olarak dörtlüklerle düzenlenmiştir, destan biçimindedir. Kullanılan kafiyeler de halk şiirinin karakteristik yarım kafiyeleridir ve çoğunlukla rediflidir. Hikmet yazmak, yani Yesevî tarzında şiir yazmak daha sonra Yesevî dervişlerince gelenek hâline gelmiştir. Bazı Yesevî dervişleri ise bu şiirlere kendi adlarını koymamışlardır. Bunun sebebi şeyhlerinin hikmetleriyle bütünleşmek olabilir. Bu yüzden Ahmed Yesevî’nin hikmetleri “Divan-ı Hikmet” adıyla sonradan toplanırken başkalarının yazdığı hikmetler de divana girmiştir. Bugün elde bulunan Divan-ı Hikmet bütünüyle Yesevî’ye aittir, denemez; Yesevîlik’in bir hikmetler kitabıdır, demek daha doğrudur. Ahmed Yesevî’inin Türk tasavvuf hayatı ve Tekke Edebiyatı üzerindeki etkisi geniş ve devamlıdır. Anadolu’da kurulan Nakşibendîlik, Haydarîlik, Bektaşîlik gibi belli başlı tarikatlar üzerinde Yesevîlik’in açık izleri vardır. 11. NUTUK Pîrlerin ve mürşitlerin tarikata yeni giren dervişlere tarikat derecelerini ve âdâbını öğretmek için söylediği şiirlerdir. Hece ölçüsünde koşma şeklinde söylenir. Genellikle 5 ila 7 dörtlükten oluşur. Müzik eşliğinde söylenmeyen, sadece okunmak için yazılan nefesler de nutuk diye anılır. 12. DEVRİYE Devriyeler tasavvuftaki “devir” kuramını anlatan şiirlerdir. Mensur olanları da vardır. Devir kuramı; yaradılış olayının, varlığın nereden gelip nereye gittiği ve bu ikisi arasındaki safhalarının tasavvufa göre açıklanmasıdır. Tasavvufçular bu sistemin esasını bir daireye benzettiği için “devr” adını vermiştir. Bu kurama göre vakti gelen ruh, âlem-i gaybdan (bilinmeyen âlem) âlem-i şuhûd’a; yani görünen, maddî âleme iner ve çeşitli merhalelerden sonra tekrar Tanrı’ya döner. Buna devir denir. Ruh, önce cansız varlıklara, sonra bitkilere, hayvana, insana ve en sonra da insan-ı kâmile geçer. Oradan da ilk büyük ruh olan Tanrı’ya döner ve O’nunla birleşir. Ruhun maddî âleme inişine nüzûl (aşağı inme, iniş), tekrar Tanrı’ya dönüşüne de urûc (yukarı çıkma, yükselme) denir. Bu yüzden sadece inişi anlatan devriyelere ferĢiye, çıkışı anlatanlara ise arĢiye denir. Bu kuramı savunanlar Kur’an-ı Kerîm’de çeşitli yerlerde zikredilen “O’ndan gelip O’na dönme” ifadelerini gösterirler. Devir kuramı Hz. Muhammed’in “Ben nebî iken Âdem su ile çamur arasındaydı.” hadisi ile ilgilidir. Mutasavvıflara göre vücut hâlindeki Muhammed, yeryüzüne sonradan gelmiştir. Hâlbuki ruh hâlindeki Muhammed ezelden beri vardı. Demek ki ruh hep vardır; ama sırası gelen ruh, bu dünyaya iner. Aslında devir kuramı vahdet-i vücut anlayışının bir parçasıdır. Yalnız devir kuramını reenkarnasyon (tenâsüh) inancıyla karıştırmamak gerekir. Tenasüh inancında ruh bir cisimden ötekine belli bir sıra gözetmeksizin sıçrar. Mesela bir hayatında insan olan ruh, sonraki hayatında hayvan olabilir. Türk edebiyatında Sünnî tarikatlara mensup olanlar yaratılış ve ruh konusu hassas bir konu olduğundan pek fazla devriye yazmamışlardır. Sadece Kur’an ve sünnet çerçevesinde insanın ana rahmine düşmesini, ölüm ve kabir hayatını hayalî ve sofiyâne bir şekilde anlatan devriyeler yazmışlardır. Böylece Türk edebiyatında devriyeler, Mevlânâ’dan başlayarak Yunus Emre, Kaygusuz Abdal ve daha birçok şair ve nesir yazanın eserlerinde yer alan bir tür olmuştur. 13. ŞATHİYE (ŞATHİYÂT-I SOFİYÂNE) Allah ile teklifsizce, şakalı bir dille konuşur gibi yazılan şiirlere verilen isimdir. Bu tür, sonradan bazı şairler tarafından şeriat ölçülerinden uzaklaşmıştır. Bu yüzden de din bilginlerince kelam-ı küfür, yani dinden çıkaran söz olarak sayılmıştır. Görünüşte alaycıdır ve çocuk eğlencelerine benzer. Gerçekte şathiyelerde tasavvufî sırlara işaret edilir. Tasavvufî sırlar yine üstü kapalı bir şekilde, sembollerle anlatılır. Bunu ancak erbabı anlar. Hatta bunu Yunus Emre’nin “Çıktum erik dalına anda yidüm üzümi” matlalı şathiyesi de destekler. Son beyitte şair şöyle der: Yunus bir söz söylemiş hiçbir söze benzemez Münâfıklar elinden örter ma’ni yüzünü Böyle diyerek şathiyelerde bazı gerçeklerin bilerek gizlendiğini, üstü örtülü bir dille anlatıldığını dile getirir. Şathiyeler genellikle Bektaşî şairlerinde rastlanır. Yunus Emre’nin pek az şathiyesi vardır. Mevlânâ’nın ise Farsça şathiye gazeli vardır. Edebiyatımızda Kaygusuz Abdal şathiyeleriyle tanınır. Feride TURAN Uzman Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni KAYNAKÇA 1. Banarlı, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi 1-2, MEB Yayınları, İstanbul, 1971. 2. Banarlı, Nihad Sami, Lise 2 Metinlerle Türk ve Batı Edebiyatı, Remzi Kitapevi, İst., 1972. 3. Dilçin, Cem, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1992. 4. Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı 1, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, İstanbul, 1990. 5. Tekin, Arslan, Edebiyatımızda Terimler, Elips Kitap, Ankara, 2006. 6. Türk Dili Dergisi, Divan Şiiri Özel Sayısı, 1986. 7. Türk Dili Dergisi, Halk Şiiri Özel Sayısı, 1989. Yorumlar
İçerik yoruma kapalıdır.
|
